فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 12، شماره 3، پاییز 98 ، شماره پی در پی 45

مناسبات بینامتنی اشعار ادیب المماک فراهانی و فرّخی یزدی با شاهنامۀ فردوسی

صفحه (19 - 39)
جلیل تجلیل(نویسنده مسئول)، نگار رشید، علی محمّد سجادی
تاریخ دریافت مقاله : تابستان 97
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تابستان 97

چکیده

ادبیّات دورۀ مشروطه با همۀ تحوّلاتی که در محتوا و فرم و قالب شعر فارسی ایجاد کرد، وامدار گذشتۀ خود است. از آن جا که ماهیّت انقلابی و پرشور شعرِ این دوره بیش از هر چیز نیازمند تقویت همگرایی جمعی و ملّی و برانگیختن احساس میهن دوستی و بیگانه ستیزی ایرانیان بوده، خصایص حماسی - اعمّ از صوری و محتوایی- و ظرفیّتهای انگیزشی شاهنامۀ فردوسی، یکی از بهترین زمینه ها برای دستیابی به این اهداف آرمانی به شمار می آمده است. مقالۀ حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از نظریۀ بینامتنیّت در پی آن است که اثرپذیری دو تن از شاعران بزرگ دورۀ مشروطه یعنی ادیب الممالک فراهانی و فرّخی یزدی را از شاهنامۀ فردوسی بررسی کند و مناسبات موجود میان اشعار آنها را در مؤلّفه های گوناگونِ محتوا (بهره گیری از تلمیحات شاهنامه ای و موازی سازی و شبیه سازی تاریخی) و صورت (زبان، تصاویر بلاغی و مؤلّفه های موسیقایی) تحلیل نماید. بر اساس نتایج پژوهش، این اثرپذیری یک تقلید صِرف نبوده و این دو شاعر الگوهای جدیدی را به ویژه در زمینۀ دگردیسی شخصیّتها و موازی سازی و شبیه سازی تاریخی ایجاد کرده اند. همچنین روابط بینامتنی اشعار این دو شاعر با شاهنامه از نوع بینامتنیّتِ قوی است؛ زیرا در هر دو سطحِ محتوا و صورت از شاهنامه تأثیر پذیرفته اند.

کلمات کلیدی
شاهنامه , ادیب الممالک , فرّخی یزدی , بینامتنیّت , محتوا , صورت

• ادوار شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمّدرضا؛ (1387) تهران: سخن.
• بررسی منشأ وزن شعر فارسی، وحیدیان کامیار، تقی؛ (1373) مشهد: مؤسّسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
• بهره¬برداری از عناصر پرکاربرد اسطوره¬ای شاهان و پهلوانان ایران باستان در شعر شاعران برجستۀ مشروطه، رحیمی، غلامرضا؛ ذبیحی، رحمان و عبّاسزاده، سمیّه؛ (1390) ادبیّات عرفانی و اسطوره¬شناختی، دورۀ هفتم، شمارۀ 25، صص 83-57.
• بینامتنیّت، آلن، گراهام؛ (1385) ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
• پیوندهای بینامتنی منظومۀ آرش کمانگیر کسرایی و خوان هشتم اخوان ثالث، قاسمی، علیرضا و رضی، احمد؛ (1395) شعرپژوهی، سال هشتم، شمارۀ 1 (پیاپی 27)، صص 180-157.
• تأثیرپذیری ملک¬الشعراء بهار از فردوسی، صادقی محسن¬آباد، هاشم و یاحقی، محمّدجعفر؛ (1391) شعرپژوهی، سال چهارم، شمارۀ 4 (پیاپی 14)، صص 86-65.
• تاریخ اساطیری ایران، آموزگار، ژاله؛ (1376) تهران: سمت.
• تحلیل روابط گفتمانها در شاهنامه با تکیه بر گفتمانهای مهری-زردشتی، قاسمی، علیرضا؛ (1395) رسالۀ دکتری رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه گیلان، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی.
• چشم¬انداز شعر معاصر ایران، زرقانی، مهدی؛ (1394) تهران: ثالث.
• درآمدی بر بینامتنیّت، نامورمطلق، بهمن؛ (1390) تهران: سخن.
• دیوان، ادیب¬الممالک فراهانی، میرزاصادق؛ (1386) علی موسوی گرمارودی، تهران: قدیانی.
• دیوان، فرّخی یزدی، محمّد؛ (1391) به کوشش حسین مسرّت، تهران: مولی.
• سبک¬شناسی شعر، شمیسا، سیروس؛ (1381) تهران: فردوس.
• شاهنامه، فردوسی، ابوالقاسم؛ (1386) بر اساس چاپ مسکو، تهران: علم.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمّدرضا؛ (1386) تهران: آگاه.
• فرهنگ ادبیّات و نقد، کادن، جی.ای؛ (1386) ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: شادگان.
• فرهنگ اصطلاحات ادبی، داد، سیما؛ (1387) تهران: مروارید.
• کشف بینامتنیت، چگونگی پیدایش یک نظریّه، اوجبی، علی؛ (1388) تهران: خانۀ کتاب.
• موسیقی شعر، شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1379) تهران: آگاه.
• واژه¬نامۀ هنر شاعری، میرصادقی، میمنت؛ (1385) تهران: کتاب مهناز.